ΓΕΡΑΚΙ
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ

Το Γεράκι είναι χωριό της Λακωνίας με 1.500 περίπου κατοίκους και βρίσκεται 35 περίπου χιλιόμετρα νοτιοανατολικά έξω από την Σπάρτη. Αλλά όσο μικρό και αν είναι αυτό το χωριό σήμερα, έχει μεγάλο και συνεχή ιστορικό βίο, τον οποίο μπορούμε να παρακολουθήσουμε σε όλες σχεδόν τις ιστορικές περιόδους οι οποίες συμβολίζουν την αιωνιότητα της Ελληνικής φυλής.

Προϊστορική εποχή. Πράγματι ο τόπος όπου βρίσκεται το σημερινό Γεράκι, κατοικήθηκε από τα αρχαία χρόνια. Κατά τις ανασκαφές οι οποίες έγιναν το 1905 στην αρχαία ακρόπολη, από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών βρέθηκαν αντικείμενα, τα οποία ανήκουν στην λεγόμενη ν ε ο λ ι θ ι κ ή εποχή, η οποία κατά τους αρχαιολόγους συμπίπτει (στην ηπειρωτική Ελλάδα) στην τέταρτη προ Χριστού χιλιετηρίδα. Τα ευρήματα αυτά αποδεικνύουν ότι ο τόπος είχε συνοικιστεί και κατοικηθεί από ανθρώπους πριν 6.000 σχεδόν χρόνια. Σε αυτήν την εποχή, από όσα γνωρίζω, πουθενά αλλού στην Λακωνία εκτός από λίγους άλλους τόπους στην Πελοπόνησσο δεν βρέθηκαν ευρήματα. Στις ανασκαφές βρέθηκαν και αντικείμενα που ανήκουν στην εποχή του χαλκού, η οποία διαδέχτηκε τη νεολιθική και σύμφωνα με τους αρχαιολόγους συμπίπτει στα μέσα της τρίτης χιλιετιρίδας, περίπου 2.500 χρόνια προ Χριστού. Επειδή τα αντικείμενα των δυο αυτών εποχών βρέθηκαν από εμένα, μπορεί να υποτεθεί ότι ο νεολιθικός πολιτισμός του συνοικισμού δεν καταστράφηκε απότομα, αλλά αντικαταστάθηκε από τον μικρό πολιτισμό της εποχής του χαλκού.

Μυκηναική εποχή.Κατά την εποχή αυτή η οποία αρχίζει από το 1.800 περίπου και διαρκεί μέχρι την κάθοδο των Δωριέων, περίπου μέχρι το 1.104 προ Χριστού, συνοικίσθηκε στον τόπο τέλειος αστικός συνοικισμός, πόλη, πιθανόν από τότε να λεγόταν Γερόνθρες. Στις ανασκαφές που έγιναν βρέθηκαν πολλά αντικοίμενα που ανήκουν σ'αυτή την εποχή, στην πλειονότητά τους μυκηναϊκά αγγεία. Εκείνα τα χρόνια είχε οχυρωθεί η ακρόπολη των Γεροθρών από κυκλώπειο τείχος , από το οποίο σώζονται μέχρι σήμερα αρκετά λείψανα.
Αυτή φαίνεται ότι θα ήταν καλά οχυρωμένη και οι κάτοικοι της πόλης γενναίοι, ώστε να μπορέσει να αντισταθεί μεγάλο χρονικό διάστημα στην κατάκτηση των Δωριέων, οι οποίοι για 80 χρόνια μετά την άλωση της Τροίας, το 1024 προ Χριστού , επί βασιλέως Τισαμενού, κατέλαβαν την Λακωνία και ίδρυσαν την δωρική Σπάρτη.
Για 300 χρόνια, μετά από σκληρούς αγώνες, όπως καταλαβαίνει κάποιος αμέσως, αντιστάθηκαν στην δωρική κατάκτηση οι Αχαιοί κάτοικοι των Γερονθρών και δυο ακόμα επιφανών πόλεων της Λακωνίας, οι Αμύκλες και Φάριδα. Τέλος κατά το έτος 700 π.Χ., επί βασιλέως της Σπάρτης Τήλεκλου, οι Δωριείς εκυρίευσαν με πόλεμο και τις τρεις αυτές πόλεις, τα τελευταία προπύργια των Αχαιών στην Λακωνία. Οι κάτοικοι των Γερονθρών και της Φάριδος διώχτηκαν από τον τόπο τους και οι Δωριείς έστειλεν εποίκους.

Δωρικοί και κλασσικοί χρόνοι. Μετά την εποίκηση των Δωριέων, και ακόμα περισσότερο κατά τους μεταγενέστερους κλασσικούς χρόνους, η πόλη άκμασε και εξελίχθηκε σε σπουδαίο πολιτικό και εμπορικό κέντρο. Αυτό φαίνεται από τις επιγραφές της περιόδου αυτής, από τα προξενικά ψηφίσματα, τα γλυπτά που βρέθηκαν, τα αρχιτεκτονικά μέλη και από άλλα αντικοίμενα και από το πυκνό δίκτυο δρόμων σε όλες τις κατευθύνσεις. Από τα γλυπτά ωραιότερο είναι το ανάγλυφο που απεικονίζει θλιμμένο έφηβο.
Τα κινητά αυτά αρχαία βρήκε ή μάζεψε ο φιλάρχαιος κάτοικος Γεώργιος Α. Παπανικολάου, ο οποίος ήταν δήμαρχος των Γερονθρών για πολλά χρόνια και είχε αφοσιωθεί στην ανεύρεση, περισυλλογή και διαφύλαξη των αρχαιοτήτων του τόπου προκαλώντας έτσι την μελέτη αυτών από τους αρχαιολόγους. Δίκαια ονομάστηκε ιεροφύλακας του Γερακίου.
Στους Γερόνθρες υπήρχαν, όπως αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας, δύο ναοί, αφιερωμένοι ο ένας στο θεό των Μουσών Απόλλωνα και ο άλλος στο θεό του πολέμου Άρη. Θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι οι κάτοικοι ήταν όχι μόνο πολεμοχαρείς αλλά και φιλόμουσοι. Ο ναός του Απόλλωνα βρισκόταν στην ακρόπολη, και υπήρχε σ'αυτόν χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού. Ο ναός του 'Αρη βρισκόταν στις πηγές των νερών και πιθανότατα στη θέση <Μητρόπολη>, όπου εκεί σώζονται ακόμα τα λείψανα παλαιοχριστιανικής εκκλησίας, η οποία χτίστηκε πιθανά στο χώρο του αρχαίου ναού. Γύρω από αυτόν υπήρχε άλσος στο οποίο κάθε χρόνο γινόταν μια γιορτή στην οποία απαγορευόταν στις γυναίκες να συμμετέχουν ακόμα και να μπαίνουν σε αυτό.

Ρωμαϊκοί χρόνοι. Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους οι Γερόνθρες ανήκαν στο λεγόμενο κοινό των Ελευθερολακώνων ,που ήταν αυτόνομη συμπολιτεία, την οποία αποτελούσαν διάφορες πόλεις της Λακωνίας οι οποίες είχαν αποσπασθεί από την κυριαρχία της Σπάρτης το 146 π.Χ. Από αυτή την εποχή σώζονται διάφορες επιγραφές και προξενικά ψηφίσματα, ακόμα και λείψανα υδραγωγείου και βαλανείου. Τον τρίτο και τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. η πόλη είχε γίνει σπουδαίο εμπορικό κέντρο, όπως φαίνεται από τα σωζόμενα αποσπάσματα του περίφημου διατάγματος του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, το οποίο είχε εκδοθεί το 301 μ.Χ., και με το οποίο οριζόταν η ανώτατη τιμή των τροφίμων, και με την απειλή του θανάτου απαγορευόταν οποιαδήποτε υπέρβαση. Οι μαρμάρινες πέτρες, που περιείχαν τα αποσπάσματα αυτά, χρησιμοποιήθηκαν σαν παραστάδες και ως επίθημα στην πόρτα του ναού του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου (κοντά στην βρύση), κατά την ανέργεσή του.

Βυζαντινοί χρόνοιΗ πόλη εξακολούθησε να ακμάζει και τους επόμενους αιώνες, όπως αναφέρεται στον κατάλογο των επαρχιών και των πόλεων, ο οποίος συντάχτηκε από τον Ιεροκλή τον 6ο αιώνα μ.Χ. Τον 5ο αιώνα αναγέρθηκε και χριστιανική εκκλησία, βασιλική, της οποίας τα λείψανα σώζονται στη θέση "Μητρόπολη".
Αυτά τα χρόνια οχυρώθηκε η πόλη με νέα τείχη, από τα οποία μερικά μέρη σώζονται μέχρι σήμερα. Πιθανόν στα τελευταία χρόνια πριν από την φραγκική κατάκτηση, ανάγονται και πολοί από τους σωζόμενους παλαιούς ναούς. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο κάστρο, τύπου θολωτής βασιλικής, ο σταυρεπίστεγος των Θεοφανείων στην μέση του βουνού του κάστρου, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, σταυροειδής μονόκλιτος, στην συνοικία της Επάνω Βρύσης του χωριού, ο ναός του Αγίου Νικολάου στον Πύργο, ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου, στη βρύση και οι δύο σε τύπο θολωτής βασιλικής.
Είναι πιθανό σε αυτή την χρονική περίοδο να ανήκουν και άλλοι από τους ναούς γύρω από το χωριό, οι οποίοι είναι κατεστραμμένοι και μόνο τα θεμέλιά τους σώζονται. Ακόμα είναι πιθανό τότε να επικράτησε και το νέο όνομα Γεράκι το οποίο μέχρι και σήμερα ο τόπος έχει.

ΦραγκοκρατίαΜετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους, το 1204, οι Φράγκοι έγιναν κύριοι της Πελοποννήσου, του Μωριά όπως λεγόταν τότε, διαιρώντας την σε δώδεκα μεγάλες βαρωνίες ή τοπαρχίες. Μία από αυτές ήταν και το Γεράκι με την περιοχή του, το οποίο δόθηκε στον Γάλλο βαρώνο Guy de Nivelet, ο οποίος έχτισε εκεί, το 1209, το σωζόμενο κάστρο.
Αλλά αυτό και ο τόπος παρέμειναν για 50 μόνο χρόνια στα χέρια των Φράγκων, γιατί το 1262 αναγκάστηκαν να το παραδώσουν όπως και τα κάστρα του Μυστρά, της Μονεμβασιάς και της Μάνης στους Βυζαντινούς, για να απελευθερώσουν τον πρίγκηπα Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο και άλλους βαρώνους οι οποίοι είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι στη μάχη της Πελαγονίας το 1259.

Τελευταίοι Βυζαντινοί χρόνοιΜετά την ανάκτηση από τους Βυζαντινούς το Γεράκι φαίνεται ότι σημείωσε νέα περίοδο κοινωνικής και θρησκευτικής ακμής. Έτσι απαντώνται σε αυτό οικογένειες οι οποίες έχουν επίσημους τίτλους , εκκλησιαστικούς και κοινωνικούς, ή οπωσδήποτε επισημοφανή ονόματα και με ονόματα επιφανών Λακωνικών οίκων. Από αυτή την εποχή σώζονται μέχρι και σήμερα, περίπου 30 ακέραιοι ναοί, από τους οποίους 10 στον μεσαιωνικό συνοικισμό κάτω από το κάστρο και γύρω από αυτό.
Από αυτούς οι αξιολογότεροι είναι οι ναοί του Αγίου Σώζοντος και του Αγίου Αθανασίου, και οι δύο σταυροειδής μετά τρούλου, στηριζόμενοι σε πεσσούς, ο σταυρεπίστεγος ναός των Αγίων Θεοδόρων, ο ναός του Προφήτη Ηλία στη θέση "Δάφνη" άλλοτε ομωνύμου Μονής και αυτός μετά τρούλου και μετά χορών αγιορειτικού τύπου, ο σταυρεπίστεγος ναός της Αγίας Παρασκευής και ο ναός της Παναγίας της Ελεούσης (Ζωοδόχου Πηγής) τύπου θολωτής βασιλικής, στο κάστρο , ο ναός του Προφήτη Ηλία του ίδιου τύπου στην μέση του βουνού του κάστρου και ο σταυρεπίστεγος ναός των Ταξιαρχών στη νότια κορυφή του.
Όλοι οι ναοί ήταν κατάκοσμοι εσωτερικά από ωραίες τοιχογραφίες, από τις οποίες πολλές είχαν από καιρό καταστραφεί. Αξιολογότατες είναι οι τοιχογραφίες του μικρού ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου , του Αγίου Νικολάου, λίγες διασωθέντες στον ιερό ναό του Αγίου Αθανασίου, του Αγίου Γεωργίου στο κάστρο, της Παναγίας της Ελεούσης κάτω από αυτόν των Ταξιαρχών κ.ά. Στο ναό του Αγίου Γεωργίου στο κάστρο υπάρχει και το θαυμάσιο από πωρόλιθο διάγλυπτο εικονοστάσιο.
Διακρίνονται ερειπωμένοι ακόμα 40 ναοί. Πιθανό είναι να υπάρχουν και άλλοι, οι οποίοι καταστράφηκαν από τον χρόνο και την κακοκαιρία όπως έγινε και πριν από χρόνια που κατέρρευσαν τα απομείναντα λείψανα δύο ναών στη θέση "Χαλάσματα". Όπως φαίνεται οι κάτοικοι του Γερακίου έκτισαν πολλούς ναούς οι ίδιοι τους οποίους φρόντιζαν να διακοσμούσανν με καλαισθησία. Παλαιότερα υπήρξε το Γεράκι έδρα της Επισκοπής του Έλους, η οποία διατηρήθηκε μέχρι το 1833, οπότε και καταργήθηκε για να περιέλθει στην Επισκοπή Σπάρτης.

ΤουρκοκρατίαΜετά από 200 χρόνια από την ανάκτηση από τους Βυζαντινούς, το 1460, ο Μυστράς και μετά από αυτόν η υπόλοιπη Λακωνία και το Γεράκι, εκτός της Μονεμβασιάς, ήλθε στα χέρια των Τούρκων, με αρχηγό τον κατακτητή Μωάμεθ, ο οποίος έμεινε στον Μυστρά. Μετά από τρία χρόνια, το 1463, το κάστρο του Γερακίου καταλήφθηκε από τους Βενετούς, αλλά παρέμεινε στα χέρια τους μόνο πέντε χρόνια, γιατί το 1468 καταλήφθηκε πάλι από τους Τούρκους.
Σε αυτή την περίοδο συνεχίζεται η ευσεβής παράδοση των προηγούμενων αιώνων. Τότε ανεγέρθηκαν διάφοροι μικροί ναοί, μονοκάμαροι όπως του Αγίου Νικολάου (στο χωριό), της Αγίας Κυριακής, της Αγίας Σοφίας, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Νικολάου κ.ά. Τότε επίσης ανεγέρθηκε, το 1702, και ο καθεδρικός ναός του χωριού της Κοιμίσεως της Θεοτόκου, με την προτροπή και μερική δαπάνη του μοναχού από το Άγιο Όρος Γερακίτη Κωνσταντίνου Μπράτη. Της επισκοπής Έλους διετέλεσε προτελευταίος επίσκοπος ο Γερακίτης Ιωάσαφ Γερακός (+1810). Τελευταίος επίσκοπος ήταν ο ενθουσιώδης και πατριωτικώτατος Άνθιμος, μεγάλος δράσας πριν και στην αρχή της Επανάστασης του 1821. Από το Γεράκι καταγόταν και ο νεομάρτυρας Ιωάννης που μαρτύρησε στη Λάρισσα το 1773 και εορτάζεται η μνήμη του στις 21 Οκτωβρίου.
Την ίδια εποχή ιδρύθηκε και η ιερά Μονή του τιμίου Προδρόμου, σε απόσταση μιας ώρας από το χωριό προς νοτιοανατολικά. Σε αυτό το μοναστήρι όπως και στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία, στη θέση Δάφνη, υπήρχαν πολλοί Γερακίτες μοναχοί. Και τα δυο μοναστήρια εξακολουθούσαν να υπάρχουν μέχρι το 1833, οπότε και διαλύθηκαν. Αλλά ο θρησκευτικός ζήλος εκείνων των χρόνων μεταδόθηκε και στις επόμενες γενιές, και έτσι άλλοι πήγαν στην ιερά Μονή της Ελώνης και άλλοι στο Άγιο Όρος όπως ο Ακάκιος Μάδης και ο Σωφρόνιος Σταμάτος, οι οποίοι και οι δυο διέπρεψαν.
Στην Επανάσταση ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης απηύθηνε στο Γεράκι την παραινετική εγκύκλιο στις 2 Σεπτεμβρίου 1825 προς τους "γενναίους Σπαρτιάτες, μικρούς και μεγάλους, καπετανέους και στρατιώτες", προτρέποντάς τους σε ενεργό συμμετοχή στον αγώνα. Με αψιμαχίες απασχόλησε το στρατό του Ιμβραήμ και έδωσε καιρό στα γυναικόπαιδα να φύγουν στο Λεωνίδιο και από εκεί προς τα νησιά Σπέτσες και Ύδρα.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Η. ΠΟΥΛΙΤΣΑΣ