ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΚΑΣΤΡΟ
Το κάστρο κτίστηκε σε λόφο στις βορειοανατολικές πλαγιές του Πάρνωνα κοντά στο χωριό Γεράκι από τον Φράγκο βαρόνο Guy de Nivelet το 1209 παρέμεινε σε φράγκικη κατοχή έως το 1259 και αποτέλεσε μία από τις 12 βαρονίες της Πελοποννήσου. Μετά την ήττα των Φράγκων στη μάχη της Πελαγονίας (1259) παραχωρείθηκε το 1262 στους Βυζαντινούς και απετέλεσε στήριγμα του Δεσποτάτου του Μυστρά (1262-1460). Το 1460 περιήλθε στους Τούρκους. Οι Ενετοί γίνονται κύριοι του κάστρου στα τέλη του 17ου αιώνα έως το 1715 οπότε καταλαμβάνεται πάλι από τους Τούρκους. Στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης το Γεράκι συμμετέχει ενεργά στον Αγώνα και από το 1828 ενσωματώνεται στο ελληνικό κράτος.
ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ
Το ενδιαφέρον των Βυζαντινολόγων και Αρχιτεκτόνων για το μνημειακό πλούτο του Γερακίου αυξάνεται όλο και περισσότερο. Ξένοι και ΄Ελληνες ερευνητές από το 1905 μέχρι και σήμερα αναφέρονται στα μνημεία του Γερακίου. Ο ακαδημαϊκός και Πρόεδρος της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών (1957-1968) Παναγιώτης Πουλίτσας συνέβαλε στη δημοσίευση και προβολή του βυζαντινού Γερακίου. Ολοκληρωμένες μελέτες για τις τοιχογραφίες του οικισμού και του Κάστρου περιέχονται σε 2 τόμους “Γεράκι, οι εκκλησίες του οικισμού” του καθηγητή Ν.Κ. Μουτσόπουλου και του αναπληρωτή καθηγητή της Βυζαντινής Αρχαιολογίας Γ. Δημητροκάλλη και “Γεράκι, οι τοιχογραφίες των ναών του Κάστρου” του Γ. Δημητροκάλη).
Οι αγιογραφήσεις με την αμέριστη φροντίδα της 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και την υπομονή και επιδεξιότητα των συντηρητών, διατηρούνται σε εξαιρετική κατάσταση.
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα είναι το Κάστρο και τα ερείπια αστικών κτιρίων μέσα και έξω από αυτό:
– Ναός Αγίου Γεωργίου, τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα, μέσα στο Κάστρο. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν τοιχογραφίες του 13ου αιώνα. Ξεχωρίζει το προσκυνητάρι του ναού που περιβάλλει την τοιχογραφία του Αγίου Γεωργίου.
– Ναός Ζωοδόχου Πηγής, μονόκλιτος με εξαιρετικές τοιχογραφίες (Ελκόμενος) του 1431
– Ναός Αγίας Παρασκευής, σταυρεπίστεγος με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα
– Ναός προφήτη Ηλία, μονόχωρος, με τοιχογραφίες του 15ου αιώνα.
– Ναός Θεοφανίων, σταυρεπίστεγος, με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα
– Ναός Ταξιαρχών, σταυρεπίστεγος, με τοιχογραφίες 13ου αιώνα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η θριαμβευτική ΄Αλωση της Ιεριχούς από τον Ιησού του Ναυή.
Στο σύγχρονο οικισμό του Γερακίου και στην περιφέρεια:
– Ναός Ευαγγελίστριας, μονόκλιτος σταυροειδής εγγεγραμμένος, με τοιχογραφίες 12ου –13ου αιώνα.
- Ναός Αγίου Σώζοντα, τετράστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο (πιθανώς 12ου αιώνα), με τοιχογραφίες 13ου αιώνα.
- Ναός του Αγίου Αθανασίου σταυρεπίστεγος του 12ου αιώνα με τοιχογραφίες αρχάς 14ου αιώνα.
– Ναός Αγίου Νικολάου, δίκλιτος με τοιχογραφίες του τέλους του 13ου αιώνα
- Ναός Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, μονόχωρος ναός με τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, περίπου του 1300 και του 1450. Σπουδαιότατη σημασία έχει το κείμενο από το διάταγμα του Διοκλητιανού 301 μ.Χ. το οποίο βρίσκεται εντοιχισμένο στην είσοδο του ναού, ενδεικτικό της άνθησης του εμπορίου στο Γεράκι στους Ρωμαϊκούς χρόνους.
- Πέραν των ανωτέρω υπάρχουν και άλλες εκκλησίες και ερείπια εκκλησιών γύρω από το σημερινό Γεράκι.
– Στο Αλεποχώρι ο ναός της Αγ. Βαρβάρας με τοιχογραφίες μεταβυζαντινής εποχής.
-Στην Καλλιθέα, τα εννιάμερα της Παναγίας τρίκλιτη βασιλική του 10ου αιώνα με τοιχογραφίες μεταβυζαντινής εποχής.
ΔΟΝΤΑΚΙΑ, Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΣΤΟ ΓΕΡΑΚΙ
Ο περιηγητής του 2ου αιώνα μ.Χ. Παυσανίας είδε την πόλη Γερόνθραι ακμάζουσα, με αγορά, κυκλώπειο τείχος, κρήνες, ιερό τέμενος του Άρη και ναό του Απόλλωνα όπου λάτρευαν το ελεφάντινο άγαλμα του θεού.
Ανασκαφές άρχισαν το 1905 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή και συνεχίστηκαν κατά διαστήματα και από άλλους αρχαιολόγους ξένους και Έλληνες. Από το 1995 η Αρχαιολογική Σχολή του Άμστερνταμ εργάζεται συστηματικά κάθε χρόνο μέχρι σήμερα με ανασκαφές στο χώρο της Ακρόπολης.
Αντικείμενα που βρέθηκαν, όπως αμφορείς, πήλινα αποθηκευτικά αγγεία, αρκετά νομίσματα, ως και αποτυπώματα διαφόρων σφραγίδων (πολλά από τα οποία εκτίθενται στο μουσείο της Σπάρτης) μαρτυρούν ότι η ακρόπολη του Γερακίου κατοικείτο από την 3η χιλιετία π.Χ.
ΣΠΗΛΑΙΟ Ά ΚΟΥΒΕΛΕΪΚΗ, ΑΛΕΠΟΧΩΡΙ
Η ανασκαφή άρχισε το 1990 από την Εφορεία Παλαιοντολογίας-Σπηλαιολογίας και δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα. Ανθρωπολογικά και αρχαιολογικά ευρήματα (όστρακα κεραμικού υλικού, εκχυτρισμός νηπίων, εργαλειακός εξοπλισμός) παρόμοια των περιοχών Φράγχθι Αργολίδας, Κορινθίας, Αλεπότρυπας Δυρού, Θεσσαλίας δείχνουν ότι η σπηλιά χρησιμοποιείτο ως κατοικία κατά τη νεότερη Νεολιθική περίοδο.