STA DONDAKIA: THE ANCIENT ACROPOLIS OF GERAKI

            In the summer, you may see several of your fellow Gerakites wearing a white T-shirt with on the front the three circular motifs of the kind also depicted here (see photo 1). Perhaps you wonder what these are! The T-shirts were made by the Dutch archaeologists who began investigating the ancient acropolis at Ta Dondakia (photo 11) in 1995 and handed out to those who have participated in the excavations. Let us take the opportunity to explain here what these circular motifs are and tell you something more about the results of our investigations at Ta Dondakia during the past years.

            The design on the T-shirt consists of three circular motifs that were stamped onto numerous pieces of clay that were found during the excavations at Ta Dondakia in 1997 and 1999-2001 (photo 2). The pieces of clay were found in two ancient storerooms and had fallen in and around several large clay storage jars or ‘laines’. Most of these laines were broken and empty, but one of them still contained lots of fava beans (of a kind, ‘lathouri’, not eaten anymore today), as well as some lentils. The reason that the peas and the pieces of clay have been preserved is that the storerooms were destroyed in antiquity by a fierce fire. Had they not been accidentally burnt and hardened this way, the fragile pulses and clay fragments would surely have decomposed and we would have found little trace of them.

Study of the clay fragments showed that before breaking and being fired in the destruction, many of them had been wrapped around the mouths of the storage vessels. It seems that the inhabitants of the ancient settlement at the acropolis tried to preserve the pulses in the storage vessels by hermetically sealing them. The sealing was done by covering the mouth of the laina with a piece of bamboo matting or cloth and then putting a layer of clay around it. On the interior of the clay fragments one can still see the impressions of the rim of the laines, the reeds of the matting and, in one instance, of a piece of fine linen (photos 3 and 4)! As several people in the village have told us, the practice of closing off storage vessels with clay or dung was quite common in Geraki, until, of course, it was made unnecessary by the introduction of refrigerators and plastic containers.

What is special about the clay sealing fragments from Ta Dondakia is their great age. The storage rooms in which the clay sealings were found are more than 4000 years old and date to ca. 2300 B.C. This tells us that there was a permanent, well-established farming community at Geraki at an early period of Greece’s history. Also, it is of great interest that the vessels were not just sealed but also marked by stamping the wet clay with seals of different designs. Why was this? Seal impressions akin to those from Geraki have also been found at several other sites of the 3rd millennium B.C. on the Greek mainland (Lerna), the Aegean islands and on Crete. Various scholars have written about this question and their conclusion is that the contents of storage vessels were sealed and marked in this way so nobody could secretly open them, remove part of the contents, and re-seal them. (Unless somebody was clever enough to forge the seals and re-stamp the vessels, but, as one can see from the illustration, the designs were quite complex and not easy to duplicate.) In other words, the decorative seal designs marked possession and prevented uncontrolled and unauthorised opening of the vessels. There seems little reason to take such precautions in one’s own house and it is therefore believed that storerooms of this kind did not belong to common households, but were part of the residences of local chiefs or ‘basileis’. These would levy part of the agricultural produce of the rest of the villagers as ‘tax’, store the goods in their storerooms and seal the containers ‘officially’ with stamps with special designs, making sure that nobody would open them without their permission. Thus, long before there was money and writing some kind of administrative system was developed by which the local chief could keep track.

To us this makes it clear that already in the 3rd millennium B.C. Geraki constituted an important and thriving community with ‘tax paying’ inhabitants and a well-established local leadership. Since the sealing system that was used is so similar to that in other centres of Greece, there must have been regular contact and exchange with the rest of Aegean , showing that Geraki was truly part of the wider Aegean world. It has also become clear, however, that this contact was not always friendly. During our excavations we have uncovered a stretch of fortification wall, built of large stones that surrounded the summit of the acropolis. Apparently, the inhabitants of Ta Dondakia  felt threatened and tried to protect their wealth and possessions by erecting this large wall. In the end, however, they do not seem to have been able to keep the enemy out. As we said before, their settlement was burnt by a fierce fire after which the storerooms were left in ruins, perhaps because the inhabitants were (temporarily) chased away.

So far, we have only uncovered small part of the early storerooms and know little about the rest of the 3rd millennium buildings that surely must have been there. Our work is made difficult because the early buildings are partially buried beneath houses of later periods, so we have to excavate very carefully (as we know now, occupation at Ta Dondakia continued into the 1st century B.C.). Next year, we hope to excavate again and to enjoy once more the hospitality and company of all our friends in Geraki. We hope to continue to unravel the long and interesting history of the village and invite you all to visit us and see with your own eyes the fortification wall and storerooms of early Geraki!

Mieke Prent
Van Reigersbergenstraat 25-3, 1052 SM Amsterdam

(photo 1)

circular motifs

(photo 2)

(photo 3)

(photo 4)

(photo 5)

Room of Hellenistic period (2nd/1st century BC) with part of storage vessel (laina) and round stone

(photo 6)

Some coins from the Hellenistic settlement on the acropolis

(photo 7)

Removal of clay vessel from behind acropolis wall

(photo 8)

Overview of the West part of the excavation, Hellenistic houses (2nd/1st century BC)

(photo 9)

Clay vessel from Early Helladic II storage room (ca. 2300 BC)

(photo 10)

Two small clay bowls from Early Helladic II storage room (ca. 2300 BC)

(photo 11)

Aerial view of the excavations on the summit of the acropolis

Η ΟΛΛΑΝΔΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

        Το ακόλουθο άρθρο γράφτηκε από την κυρία Leontien Schram (Λεοντιέν Σκραμ) στην Αγγλική τον Μάιο του 1998 και προσφάτως που έγινε γνωστό, μεταφράστηκε στην Ελληνική από τη διοίκηση τον Συλλόγου των Γερακιτών Αττικής για τους αναγνώστες της εφημερίδος "ΤΟ ΓΕΡΑΚΙ". Το άρθρο έχει ως εξής:

"Κατά τον δεύτερο αιώνα μ.Χ., το όμορφο χωριό Γεράκι ήταν πολύ δημοφιλές μεταξύ των περιηγητών. Την εποχή εκείνη ο διάσημος 'Έλλην περιηγητής και συγγραφέας, o Παυσανίας επισκέφθηκε τις Γερόνθρες, όπως ονομαζόταν το Γεράκι την εποχή εκείνη, και περιεργάσθηκε την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική του. Δυστυχώς πολλά από τα κτίρια τα οποία ο Παυσανίας περιέγραφε έχουν τώρα εξαφανισθεί, αλλά παρ' όλα αυτά το Γεράκι δεν έχει χάσει πολύ από το παλαιό του μεγαλείο και γι' αυτό το λόγο εφέτος το καλοκαίρι τον 1998 τα μέλη της Ολλανδικής Αποστολής Θα εργασθούν εκεί για τετάρτη κατά σειρά χρονιά. Είμαστε βέβαιοι ότι οι περισσότεροι κάτοικοι τον χωριού μας έχουν ήδη γνωρίσει απd την εργασία μας εκεί κατά τα τελευταία τρία χρόνια. Ασχέτως όμως της γνωριμίας μας αυτής, επιθυμούμε και εμείς αυτοπροσώπως να συστηθούμε και να εξηγήσουμε τις είδους έρευνα διεξάγουμε στο Γεράκι και για ποιο λόγο.

Η επιδίωξη της κλασσικής αρχαιολογίας είναι να αναστήσει την κοινωνία σε όλες της τις πτυχές όπως ήταν στην αρχαία εποχή. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να γίνει αυτό εφικτό είναι η ανασκαφή. Τα ευρήματα τα οποία ανακαλύπτονται κατά την ανασκαφή μας λένε πολλά για το τι συνέβη στην συγκεκριμένη τοποθεσία, πως χρησιμοποιείτο, ποια χρονική περίοδο κατοικείτο κ.τ.λ. Και δεν είναί μόνον τα εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά ευρήματα, αγάλματα ή χρυσά αντικείμενα τα οποία ενδιαφέρουν τον αρχαιολόγο αλλά και απλά υπολείμματα κτιρίων, όπως κεραμίδια και πήλινα καθημερινής χρήσεως δίνουν ανεκτίμητες πληροφορίες για τον τρόπο ζωής στον συγκεκριμένο τόπο. Ο διευθυντής των αρχαιολογικών ερευνών στο Γεράκι είναι ο καθηγητής Johan Crouwel (Γιόχαν Κρουβέλ). Οι άλλοι τρεις επαγγελματίες αρχαιολόγοι οι οποίοι συμμετέχουν στις εκσκαφές κάdε χρόνο είναι οι κ.κ. Mieke Prent (Μίκε Πρεντ), Stewart MacVeagh Thorne (Στιούαρτ Μακβή Θορν) και ο Els Hom (Ελς Χομ). 'Όλοι προέρχονται από το Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ της Ολλανδίας εκτός από τον κ. Stewart MacVeagh Thorne ο οποίος διαμένει στην Αθήνα αλλά ένα μέρος του χρόνου του το περνάει στο Μπόστον των Ηνωμένων Πολιτειών. Κάθε χρόνο μια ομάδα φοιτητών επιλέγεται να συμμετάσχει στις ανασκαφές. Μερικοί έχουν εργασθεί ήδη δυο καλοκαίρια στο Γεράκι και θα επανέλθουν πάλι εφέτος(1998). Άλλοι φοιτητές εργάσθηκαν ένα καλοκαίρι και κατόπιν αντικαταστάθηκαν από άλλους, οι οποίοι συνεχίζουν την απαιτούμενη εργασία. Εκτός από αρχαιολόγους όμως, στην ομάδα συμμετέχουν και ειδικοί από άλλα πανεπιστήμια και επαγγελματικούς χώρους.

Επί παραδείγματι, κατά το διάστημα των δυο τελευταίων ετών είχαμε μαζί μας έναν αρχαιολόγο από το Nijmegen ο οποίος μελέτησε τους Βυζαντινούς ναούς του Γερακίου. Πέρυσι η αδελφή του Els Hom η Ans η οποία είναι καθηγήτρια Καλών Τεχνών, συμμετείχε στην ομάδα με τους άλλους αρχαιολόγους. Πριν αναφερθούμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια για την εργασία μας στο Γεράκι, κάτι πρέπει να λεχθεί για τα κίνητρά μας σχετικά με το όλο έργο της ανασκαφής. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες σχετικά με την ύπαρξη μιας οργανωμένης κοινωνίας στο Γεράκι κατά τους αρχαίους χρόνους. Η πρώτη πηγή πληροφορήσεως είναι η "Ακρόπολις" , η κορυφή του λόφου, οποίος δεσπόζει της μεγάλης πεδιάδας που απλώνεται μπροστά και γύρω από το χωριό. Στην αρχαία εποχή οι Άνθρωποι συνήθιζαν να κατοικούν στις κορυφές λόφων και βουνών επειδή έτσι μπορούσαν να αμυνθούν καλύτερα έναντι του εχθρού. Το τείχος που υπήρχε γύρω από την κορυφή του λόφου επιβεβαιώνει περαιτέρω την άποψη αυτή. Οι Βυζαντινοί ναοί εντός και γύρω από το Γεράκι μας παρέχουν πληθώρα πληροφοριών για την κλασική περίοδο. Αυτοί οι ναοί κτίστηκαν εν μέρει με αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. Μερικά από αυτά τα πελεκημένα αρχαία μάρμαρα πρέπει να ανήκαν σε κάποιο αρχαίο οικοδόμημα της κλασικής περιόδου, ίσως και σε κάποιον αρχαίο Ελληνικό ναό. 'Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα της αναχρησιμοποιήσεως αρχαίου υλικού παρουσιάζεται στον νότιο τοίχο του ναού του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Οι τρεις μαρμάρινες στήλες πού έχουν χρησιμοποιηθεί σtην πόρτα της εισόδου του ναού έχουν επάνω γραμμένο τον Αγορανομικό Κώδικα των Τιμών του 4ου αιώνος μ.Χ. Ο Κώδικας αυτός, ο οποίος καθόριζε τις τιμές πωλήσεως των διαφόρων προϊόντων υπήρχε σε όλα τα σπουδαία κέντρα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας την εποχή τον αυτοκράτορα Διοκλητιανού. Το γεγονός λοιπόν ότι ο Κώδικας αυτός ήταν χαραγμένος επάνω σε μάρμαρα και στο Γεράκι υποδηλώνει ότι το χωριό αυτό ήταν ένα πολυπληθές και σημαντικό κέντρο προς το τέλος της Ρωμαϊκής περιόδου. Αλλά εκτός από αρχαία ευρήματα υπάρχουν και γραπτές αναφορές για την κατοίκηση του χωριού την αρχαία εποχή.

Ο Παυσανίας είναι ο πρώτος ο οποίος περιγράφει τις αρχαίες Γερόνθρες στο Κεφάλαιο 22 του 3ου Βιβλίου τον αναφέρεται εκεί ότι στο Γεράκι υπήρχαν την αρχαία εποχή δυο σπουδαίοι και εντυπωσιακοί ναοί. Στον ένα λατρευόταν ο Άρης, ο θεός τον πολέμου. Ο Ναός αυτός βρισκόταν στην περιοχή "Μητρόπολη", πιο κάτω από τους κήπους της Κάτω Βρύσης. Στον δεύτερο ναό λατρευόταν ο Θεός Απόλλων και βρισκόταν στην "Ακρόπολη" στην κορυφή του λόφου τον χωριού. Μέσα σ' αυτόν τον ναό ο Παυσανίας γράφει βρισκόταν ένα άγαλμα τον Θεού Απόλλωνος, το οποίον είχε κεφάλι από ελεφαντοστούν. Στην αρχή τον 20ον Αιώνος και συγκεκριμένα το 1905 o Βρετανός αρχαιολόγος Αlαη Wace διάβασε προσεκτικά τον Παυσανία τα yραπτά για το Γεράκι και βάσει αυτών έκανε ανασκαφές στην "Ακρόπολη" του χωριού. Ο Wace κατά τις ανασκαφές ανακάλυψε πολλά σπουδαία αντικείμενα αλλά αυτά που αναζητούσε περισσότερο απ' όλα, δηλαδή το ιερόν τον Απόλλωνος δεν το βρήκε και έτσι ύστερα από μερικές εβδομάδες εγκατέλειψε την προσπάθεια και έφυyε από το χωριό. Τα ευρήματα τον Wace αναφέρονται σε μία περίοδο 4500 ετών, από την εποχή τον Χαλκού, 3000 χρόνια π.Χ. μέχρι τον Μεσαίωνα, 1500 μ.Χ.

Μεταξύ των ευρημάτων ήταν τάφοι, θραύσματα αγαλμάτων, επιγραφές, καθώς και ένα κιονόκρανο από κολώνα αρχαίου ναού. Το παράδοξο είναι ότι σήμερα είναι δύσκολο να εντοπίσει ακριβώς κανείς τα σημεtα όπου ο Wace διενήργησε τις ανασκαφές του. Ενημέρωσε τα σημεία της ανασκαφής με αρκετή ακρίβεια σε ένα τοπογραφικό σχεδιάγραμμα το οποίο συμπεριέλαβε στο ημερολόγιό του αλλά δυστυχώς ως σταθερά σημεία αναφοράς χρησιμοποίησε δένδρα τα οποία υπήρχαν στην κορυφή τον λόφου την εποχή εκείνη. Ο Wace υπέθεσε ότι τα δένδρα Θα παρέμεναν εκεί για πολλά χρόνια μετέπειτα, αλλά δυστυχώς κόπηκαν μετά το 1905 και έτσι τα σταθερά σημεία αναφοράς στον χάρτη τον Wace έμειναν άνευ ουσίας και γι' αυτό οι τοποθεσίες της ανασκαφής είναι αδύνατον να εντοπισθούν σήμερα. Όλα τα προαναφερθέντα μελετήθηκαν από την Ολλανδική Αρχαιολογική Αποστολή, η οποία απεφάσισε να ξεκινήσει νέες ανασκαφές το 1995. Επιδίωξη τον ανασκαφικού έργου είναι να φέρει στην επιφάνεια περισσότερα αρχαία μυστικά που κρύβονται ακόμη στο Γεράκι. Επιδιώκεται να αποκτήσουμε μεyαλύτερη γνώση όχι μόνον της ιστορίας τον Γερακίου, αλλά και της ιστορίας ολοκλήρου της Λακωνίας.

Κατά τη διάρκεια των αρχαιολογικών εργασιών του 1995 και του 1996 ερευνήθηκε η περιοχή επάνω και γύρω από την "Ακρόπολη" του χωριού. Στην ουσία οι εργασίες περιορίστηκαν σε επιφανειακή έρευνα. Μείναμε έκπληκτοι πόσα ενδιαφέροντα για τον αρχαιολόγο αντικείμενα ευρέθησαν. Καθημερινώς διάφορα κομμάτια μεταφέρονταν στις αποθήκες που δημιουργήσαμε στο σπίτι της οικογένειας Πανταζή, όπου αποθηκεύσαμε ευρήματα του 1495 και στο σπίτι τον Γεωργίου Βράττη, όπου αποθηκεύσαμε ευρήματα τον 1996 και του 1997. Τα αντικείμενα εκεί πλύθηκαν, κατεγράφησαν και. εξετάσθηκαν λεπτομερώς. Τα αντικείμενα για τα οποία τελείωσε η μελέτη μας, μεταφέρθηκαν και παραδόθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης. Τα αποτελέσματα αυτής τής έρευνας επιβεβαίωσαν για μία ακόμη φορά τη θεωρία ότι το Γεράκι εiχε κατοικηθεί καθ' όλη τη διάρκεια της αρχαίας εποχής δηλαδή τουλάχιστον από την Εποχή τον Χαλκού (3000 π.Χ.) μέχρι και σήμερα: Μεταξύ των αντικειμένων που ευρέθησαν υπήρξαν μαρμάρινα κομμάτια από αγάλματα, ένα μικρό ορειχάλκινο Ρωμαϊκό άγαλμα, μικρά πήλινα τα οποία χρησιμοποιούνταν στις προσφορές προς τούς θεούς, χερούλια πήλινων δοχείων και κεραμίδια. Ευρέθησαν επίσης και άλλα αρχαία πέτρινα αντικείμενα, μερικά δε κατασκευασμένα από οψιδιανό, ένα σκληρό, μαύρο, ηφαιστιογενές πέτρωμα με υφή γυαλιού, το οποίο χρησιμοποιείτο για την κατασκευή εργαλείων και είχε προέλευση τη νήσο Μήλο στις Κυκλάδες. Τα ευρήματα ήταν διαφόρων εποχών αλλά κυρίως της περιόδου γύρω στα 3000 π.Χ. Μετά την έρευνα κατά τη διάρκεια των καλοκαιριών του 1995 και του 1996, διάφορα σημεία επελέγησαν για ανασκαφή, η οποία έγινε το καλοκαίρι του 1997 και διάρκησε πέντε εβδομάδες. Στις εργασίες της ανασκαφής συμμετείχε εργατικό προσωπικό από το Γεράκι και από την Αφυσού. Οι ανασκαφές τον 1997 έγιναν σε διάφορα σημεία ήταν διαφορετικού χαρακτήρα και είχαν σκοπό να προσδιορίσουν ποια είναι τα συγκεκριμένα μέρη για να γίνουν ανασκαφές σε μεγάλη κλίμακα στο μέλλον.

Τα αποτελέσματα της εργασίας του 1997 ήταν πολύ ενθαρρυντικά. Εκτός από τα αντικείμένα που ευρέθηκαν, διαπιστώθηκε με τις ανασκαφές ότι η "Ακρόπολις" του χωριού κατεστράφη από φωτιά γύρω στο 2500 π.Χ. και οι κάτοικοι την εγκατέλειψαν. Τούτο είναι ορατό σε όλα τα σημεία όπου έγιναν εκσκαφές στην κορυφή τον λόφου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα Θεμέλια ενός κτιρίου στο βορειοανατολικό μέρος της "Ακροπόλεως" του χωριού το οποίον διαπιστώθηκε ότι κατεστράφη την ίδια χρονική περίοδο. Το κτίριο πρέπει να ήταν ένα είδος Διοικητηρίου διότι μεταξύ των ευρημάτων των ανακαλύφθηκαν και πολλά αποτυπώματα. σφραγίδων. Πολύ γρήγορα μετά την καταστροφική φωτιά, η "Ακρόπολις" τον χωριού κατοικήθηκε και πάλι. Ως εκ τούτου αντικείμενα των περιόδων που ακολούθησαν ευρέθησαν στην κορυφή του λόφου. Μεταξύ αυτών ανακαλύφθηκαν πολλοί πήλινοι τάφοι όλων των χρονικών περιόδων, αρκετοί από την Ελληνιστική, την μετά τον Μέγα Αλέξανδρο περίοδο (300 π.Χ.) Αλλά το ποιο εντυπωσιακό εύρημα το οποίο και εμείς οι ξένοι αλλά και οι Έλληνες εργάτες που ευρίσκονταν εκεί θα θυμόμαστε με συγκίνηση όλη μας τη ζωή ήταν τα 54 αργυρά και χάλκινα νομίσματα τα οποία ανακαλύφθηκαν θαμμένα σ' ένα μικρό πήλινο δοχείο. Μερικά νομίσματα φέρουν τη μορφή τον Μεγάλου Αλεξάνδρου και άλλα των απογόνων του. Μερικά άλλα έχουν αποτυπωμένη τη μορφή της θεάς ΑΘηνάς και προέρχονται από νομισματοκοπείο των Αθηνών. Σχεδόν όλα τα νομίσματα αυτά ευρίσκονταν σε κυκλοφορία γύρω στο 300 π.Χ. Όλα τα νομίσματα, αφού πρώτα μελετήθηκαν, παρεδόθησαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης. Το καλοκαίρι του 1998 Θα εργασθούμε πάλι στο Γεράκι, περισσότερο όμως, όχι στην "Ακρόπολη" του χωριού, αλλά στην αποθήκη όπου θα μελετήσουμε λεπτομερώς πολλά ευρήματα και θα ετοιμάσουμε να δημοσιεύσουμε λεπτομέρειες για την εργασία μας.

Γενικώς η προσπάθεια της αποστολής μας έχει μέχρι τώρα στεφθεί από επιτυχία. Οι πληροφορίες που έχουν συγκεντρωdεί μέχρι σήμερα έχουν προσθέσει πολλά ενδιαφέρονται στη γνώση μας για το Γεράκι και τη Λακωνία γενικότερα. Ελπίζουμε ότι η ανασκαφική προσπάθεια Θα συνεχισθεί στο μέλλον. Εκτός από την επιτυχία που είχα με στις ανασκαφές μας, νοιώσαμε μεγάλη ικανοποίηση και χαρά που εργασθήκαμε στο Γεράκι. Ο καιρός ήταν πολύ ευχάριστος, το περιβάλλον και η θέα από την κορυφή τον λόφου συναρπαστική και οι κάτοικοι του χωριού φιλικοί φιλόξενοι και έτοιμοι να συνδράμουν την προσπάθειά μας με κάθε μέσον. Που αλλού θα μπορούσε να βρει καλλίτερο μέρος ένας Ολλανδός αρχαιολόγος να εργασθεί".